De oudste grafheuvels op de Veluwe zijn bijna 5000 jaar oud. In Museum 
Nairac (Barneveld) en de Casteelse Poort (Wageningen) zijn standvoetbekers en klokbekers te zien die opvallen door hun vorm en zorgvuldig aangebrachte versiering. Het zijn grafgiften van de eerste landbouwers in de regio. Over de nederzettingen van deze eerste boeren weten we heel weinig. We zijn dan ook vooral afhankelijk van de informatie die in graven wordt aangetroffen.
De eerste landbouwers
De eerste ‘landbouwers’ waren zo’n 5500 jaar geleden te vinden aan de randen van de Gelderse Vallei. Bepaalde stenen bijlen die vooral op de west Veluwe worden gevonden en vuursteen uit Rijckholt (Zuid Limburg) kondigen een nieuwe periode aan waarin de landbouw steeds belangrijker werd naast jacht en visserij. In deze periode ontwikkelde zich ook de Trechterbekercultuur waarvan ook in Elst (U.), Uddel en Beekbergen resten zijn teruggevonden. Hunebedden die in Drenthe het landschap sieren ontbreken in Gelderland.
De eerste grafheuvels
Vanaf ca. 2800 voor Christus onderscheiden we de Enkelgrafcultuur die vooral bekend is vanwege de introductie van grafheuvels waarin slechts één persoon werd bijgezet. Zij kregen aardewerk, een mes, bijl en/of hamerbijl mee in hun graf. We moeten echter niet vergeten dat de grafheuvel weliswaar de laatste rustplaats was, maar dat van het achterliggende begrafenisritueel dat zich afspeelde in de nederzetting en rondom de grafheuvel niets bekend is. Deze rituelen lieten geen of weinig sporen in de bodem na en bovendien werd daar in het verleden geen onderzoek na gedaan. We kennen slechts het topje van de ijsberg. In het aardewerk zien we een geleidelijke ontwikkeling naar de Klokbekercultuur waar ik het hier over wil hebben. In Barneveld, Ede en Wageningen zijn verschillende bijzondere grafvondsten gedaan die een beeld geven van de materiële grafcultuur van deze mensen. De doden werden vooral op landschappelijk markante plaatsen begraven (bijvoorbeeld aan de Ritzema Bosweg in Wageningen en bij de Houtbeek bij Stroe). Niet alle doden kregen hun laatste rustplaats in een grafheuvel. Waarschijnlijk alleen diegenen die een bijzondere status hadden. Waar de overige doden werden begraven weten we niet.
De neolithische ‘Nachtwacht’ van Voorthuizen
In Barneveld – Voorthuizen is een van de mooiste klokbekers van ons land gevonden. De strakke vorm met een bijzonder gedetailleerde versiering geeft de beker zijn unieke karakter. Deze versiering is symmetrisch aangebracht. Wanneer u zich een denkbeeldige horizontale lijn over het hart van de X-vormige versiering op de schouder voorstelt, en goed kijkt naar de versieringspatronen boven en onder deze lijn, dan ziet u dat deze elkaars perfecte spiegelbeeld zijn. Het is in zijn soort een kunstwerk op zich: de ‘Nachtwacht’ van de late steentijd in ons land. De klokbeker is in de vijftiger jaren gevonden bij het afgraven van een grafheuvel zonder dat er onderzoek plaats vond. Misschien zijn andere vondsten niet herkent en achteloos weggegooid. We zullen het nooit weten.
De eerste koperen werktuigen
In Stroe kennen we bij de Konijnenkolk een rijtje grafheuvels die dwars op de Houtbeek liggen. Waarschijnlijk markeerden deze graven een doorwaadbare plaats in de beek. In een van de heuvels werd een koperen tongdolkje en een stenen polbeschermer gevonden terwijl in een tweede graf in dezelfde heuvel ook een klokbeker werd gevonden. Het tongdolkje luidt het einde van de steentijd aan.
Koper wordt niet in Nederland gevonden maar moet zijn aangevoerd uit Midden Europa of Groot Brittannië. Gezien het kleine aantal tongdolkjes in ons land was er geen sprake van grootschalige uitwisseling. Deze koperen mesjes vormden de aankondiging van het einde van de steentijd. Het bronsdepot van Wageningen markeert kort daarna het begin van de bronstijd.
In een graf in Lunteren werden naast een koperen els en tongdolkje ook vuurstenen pijlpunten en hamer- en aambeeldstenen gevonden. Deze min of meer rechthoekige stenen werden gebruikt voor de bewerking van metaal. Modern onderzoek heeft aangetoond dat op sommige van deze stenen koper en goud sporen zitten.
Ook zeldzame gouden sieraden, zoals het haarsieraad van Bennekom, komen vermoedelijk uit Engeland.
Twee klokbekers uit één nederzetting?
De hier naast afgebeelde klokbekers uit Wageningen lijken veel op elkaar. De vorm en de zonering zijn bijna identiek. Alleen het versieringsmotief binnen de zones is deels verschillend. De beide bekers zijn misschien wel in dezelfde nederzetting door dezelfde persoon of familieleden gemaakt. In ieder geval werden de bekers op één kilometer van elkaar gevonden in twee grafheuvels. De eerste klokbeker werd in de jaren twintig van de twintigste eeuw in een grafheuvel aan de Ritzema Bosweg gevonden met twee barnstenen kraaltjes (vermoedelijk uit het Oostzeegebied) en nog een klokbeker. De laatste kon worden gedateerd rond 4300 voor Christus. De tweede klokbeker werd in 1949 gevonden in het vroegmiddeleeuwse grafveld aan de Diedenweg.
Klokbekers in heel Europa
De klokbekercultuur vinden we in grote delen van Europa. Via sociale uitwisselingsprocessen van nederzetting naar nederzetting konden objecten over grote afstanden verspreid worden. Welke waarde aan de objecten werd toegekend blijft onduidelijk, maar dat zij van grote betekenis waren voor de eigenaar is duidelijk. Waarschijnlijk hadden deze voorwerpen een statusverhogende functie of bevestigden zij de status van de eigenaar eigenaar.
We weten niet hoeveel mensen in ons land woonden, maar er is wel eens geopperd dat er rond de 10.000 inwoners zijn geweest. Met zeven personen per boerderij zou dat 1428 boerderijen zijn oftewel 3-4 boerderijen per gemeente! Over de boerderijen weten we nog weinig. In de Gelderse Vallei en op de randen van de Veluwe net zoals in de rest van Nederland zijn nog geen boerderijen aangetroffen. De Vallei was te nat voor bewoning en bestond grotendeels uit een broekbos of zelfs een meters dik veenpakket. De grondsporen (donkere vlekjes in het gele zand) van het gebint zijn bovendien op de hogere zandgronden veelal volledig verbleekt waardoor we deze boerderijen archeologisch moeilijk terug kunnen vinden. De boerderijen stonden waarschijnlijk lager tegen de helling van de stuwwal op een wat beschutte plaats. Er zijn aanwijzingen dat ten zuiden van Boeschoten (Garderen) een nederzetting heeft gelegen en misschien ook op de wat hoger gelegen Frankeneng in Ede.
Unieke momumenten
Het is prachtig dat er op de Veluwe zoveel grafheuvels bewaard zijn gebleven. Vierduizend jaar hebben zijn stand gehouden. Het is aan ons om ervoor te zorgen dat deze grafmonumenten behouden blijven. Zij zijn zichtbare tekens van respect voor de voorouders en boezemden eeuwen lang angst in. De vele legenden rond de grafheuvels getuigen hiervan. Jammer genoeg zijn in het verleden bijna alle grafheuvels ‘onderzocht’ waarbij men alleen de bijgaven uit de heuvels verwijderde. Gelukkig is ook veel informatie te herleiden uit de structuur van de grafheuvel en de omgeving van deze monumenten waardoor zij naast een landschappelijke waarde nog steeds een wetenschappelijke waarde hebben. Veel grafheuvels zijn om deze redenen beschermd.