Het mysterie van de Westberg

(herziene tekst)


De oorsprong van Wageningen ligt op de Wageningse Berg. Naast het grafmonument van Baron Constant Rebecque zijn resten te zien van een kapel die waarschijnlijk rond de tiende eeuw is gebouwd. 170 jaar geleden vond hier het eerste onderzoek plaats. Toch weten we nog maar weinig over dit bijzondere monument.

afb03

Rond de 10e eeuw moet op de Westberg de oorspronkelijke nederzetting hebben gelegen. Niet een groot dorp maar een buurtschap enigszins vergelijkbaar met de brinkdorpen die aan de voet van de stuwwal waren gelegen. Er zullen in de directe omgeving hooguit enkele boerderijen hebben gestaan. Een dorpje zoals in het Kootwijkerzand is opgegraven moeten we hier niet verwachten. In de tiende of elfde eeuw is op de Westberg, ruim(?) nadat het vroegmiddeleeuwse grafveld aan de Diedenweg is verlaten, een kerkje of kapel gebouwd. Deze verliest in de dertiende eeuw, toen in het centrum van het nieuwe Wageningen een kerk werd gebouwd, zijn functie. Wel bleef de kapel een religieuze functie behouden. Het was het eindpunt van een processie waarvan de staties op bijgaand zestiende eeuwse kaartje staan aangegeven. In deze bijdrage gaat het echter vooral over de archeologische resten en wat dat betekent voor de geschiedschrijving.

De kapel

Het eerste onderzoek dateert uit 1845 toen L.J.F.Janssen, conservator van het Rijksmuseum van Oudheden, zowel aan de Veerweg alsook op de Westberg onderzoek heeft gedaan. Het stelde vast dat op de Westberg een kapel had gestaan van 30 x 10 el.  Er wordt niet vermeldt of dit met of zonder toren is. Alleen de twee westelijke hoeken waren en zijn nog zichtbaar. Aangezien in 1820 het metrisch stelsel is ingevoerd, betekent dit dat de kerk voor zijn tijd opmerkelijk groot zou zijn.  In Noord Holland waren volgens Numan alleen de romaanse kerken van Alkmaar, Medemblik en Wognum langer dan 25 meter. Overigens werd pas vanaf 1869 verplicht om de aanduiding in meters te hanteren en werd het verboden om nog langer het oude systeem te gebruiken.  Toekomstig onderzoek moet uitwijzen wat de werkelijke afmetingen waren, maar een breedte van 10 meter staat vast. De fundering bestond uit veldkeien in kalk en cement wat gebruikelijk is als fundering voor kerken uit deze periode.  Alleen de westelijke hoeken waren tot 1 meter hoogte bewaard gebleven. Opmerkelijk is dat Janssen geen tufsteen vermeldt. Wel werden er aan de zuidkant van de kerk graven gevonden die mogelijk bestonden uit tufsteen kisten.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA
Een reconstructie van de kort na 800 door St. Liudger gestichte kapel in Zelhem (foto P.Schut).

Tientallen jaren later deed ook Pleyte  waarnemingen op de Westberg. Hij spreekt van beton met een binnen en buitenwand van tufsteen (kistmuur). In een rapport van Maris en Driessen uit 1955 is sprake van tufsteen laagsgewijs afgewisseld met kiezel in mortel. De zichtbare muurresten aan de westzijde komen overeen met deze beschrijving, maar het is de vraag of wat we zien ook echt oud is. De beschrijving van Jansen lijkt in ieder geval het meest betrouwbaar, met de nadruk op lijkt. Mogelijk kende hij het verschijnsel van kistmuren nog niet maar hij kende wel tufsteen dat niet wordt vermeld.  De vraag is of Pleijte, toen hij in 1875 in Lexkesveer verbleef, de door hem beschreven kistmuur in een meer herkenbare vorm heeft aangetroffen. Onlangs hebben André Numan en Anthonie Heidinga op mijn uitnodiging een bezoek gebracht aan de locatie. De gelijkmatige afdrukken in de noordwestelijke hoek en de aanwezigheid van tufstenen waarbij sommige daarvan haaks in de specie/kiezel vulling van de muur zijn aangebracht wijzen op een kistmuur. De haaks aangebrachte stenen waren daarbij bedoeld om de binnen- en buiten muur te verankeren in de vulling. Opmerkelijk is dat dit niet het geval is bij de zuidwestelijke muur.  Mijn eerdere suggestie dat de oprichters van het grafmonument  er een romantische reconstructie, een folly, van hebben gemaakt door de ‘funderingen’ zwaarder aan te zetten lijkt dus niet te kloppen.

 

20160805_113539_resized
Het zuidelijke muurtje dat nagenoeg volledig uit kiezelstenen bestaat. Op de achtergrond het noordelijke muurrestant (foto. P. Schut).
20160805_104235_resized
Het noordelijke ‘muurtje’ waarbij tufstenen en kiezelstenen elkaar afwisselen (foto P. Schut).

Het grafmonument staat ongeveer ter plaatse van het koor. Zij onderschreven daarmee immers het belang van de historische locatie waardoor ook het grafmonument een bijzondere meerwaarde krijgt. De teksten op het grafmonument wijzen hierop. Bijvoorbeeld “opgericht anno 1894 op de overblijfselen der christenkapel in de 7de eeuw gesticht door bisschop Swibertus en in de 9de eeuw verwoest door de Noormannen“.

Onder deze tekst staat nog een tekst die een interessant beeld geeft:

Volgens overlevering alhier 69 na Chr

ten tijde der Romeinen VADA gelegen tegenover

den doorwaardbaren Rijn aldaar VADO genaamd

en bereikbaar over de oude Veerstraat sectie no 100

benevens een heidensche tempel welks priesteressen

voor elken krijg door een nog bestaande gleuf

een wiel met brandendstroo omwonden

den berg lieten afloopen

kwam dit brandend en zonder omvallen naar beneden

dan voorspelden zij een voorspoedigen krijgstocht

Jammer genoeg is niets bekend over de achtergronden van deze teksten. Vermoedelijk bestond de kapel uit een kiezelfundering met daarop tufstenen kistmuren. Tufsteen was in de omgeving immers rijkelijk voor handen. De Romeinse ruïnes aan de overkant van de Rijn werden in de middeleeuwen al gebruikt als steengroeve. Ook de grafkisten bestonden deels uit tufsteen.

IMGP8960
Kerkje in Oosterbeek dat rond 1000 werd gebouwd (foto P. Schut)

In de omgeving zijn kerkjes uit deze periode gevonden:  Elst (Gl.) (21 x 10 incl toren 25 meter), Oosterbeek (18 x 8 meter) en Wolfheze (15? x 7,5 incl. toren 19(?) meter). Het waren eenvoudige gebouwen met een dak van stro of later van leisteen. De afmetingen van de gebouwen vertonen enige gelijkenis.  Numan stelde in Noord Holland vast dat de lengte- breedteverhouding veelal 1,2:1 en 2:1  bedroeg. Mogelijk ging aan de stenen kerkjes een houtbouw vooraf, maar de aanwijzingen daarvoor zijn beperkt. Of het stenen kerkje een pre-romaanse gebouw was, al dan niet voorzien van een latere toren, weten we niet. De datering van de kapel staat immers niet vast. In al deze gevallen bestond de fundering uit veldkeien in mortel.

De begraafplaats

elst graf
Elst, graf uit de volle middeleeuwen in de vorm van een grafkist bestaand uit tufsteen (foto Spannende Geschiedenis)

Bij verschillende gelegenheden zijn rondom het kerkje graven aangetroffen.  Janssen schrijft dat hij graven heeft gevonden die wijzen op tufstenen grafkisten zoals hij die ook gevonden heeft aan de Veerweg. In de kerk van Elst (Gl.) is een dergelijk graf gevonden (zie foto). Hoe oud de graven zijn,  is niet bekend. Wel zijn bij het onderzoek door de RACM in de akker verschillende graven aangetroffen. Deze zijn jammer genoeg niet verder onderzocht waardoor niets bekend is over de kwaliteit van de menselijke resten. Zeker is dat deze er niet op vooruit gaan. Deze resten kunnen belangrijke informatie bevatten over bevolkingsopbouw, ziekten, herkomst etc.

afb02 46181_2
De graven tekenen zich af als rechthoekige donkere verkleuringen (foto RCE).

In het Rijksmuseum van Oudheden bevindt zich een doos met menselijke beenderen die rond 1894 zijn gevonden op de Westberg. Jammer genoeg ontbreken verdere gegevens. Opvallend is wel dat het grafmonument in hetzelfde jaar werd gebouwd. Misschien zijn de beenderen wel bij die gelegenheid gevonden. Frits Laarman (RCE) heeft de resten onderzocht. Bij de beenderen zitten resten van een baby van een half jaar, een tiener, een man van 168 cm en een vrouw van 158 cm en resten van drie andere personen. Theoretisch zouden deze resten verder onderzocht kunnen worden. C14 datering om de resten te dateren of DNA onderzoek en/of isothopen onderzoek om vast te stellen of de betreffende persoon uit de omgeving van Wageningen of van elders afkomstig is. Omdat het losse vondsten zijn waarvan niet bekend is waar ze precies gevonden zijn is het belang hiervan beperkt, maar behoord in de toekomst nog wel tot de mogelijkheden.

Een keienweg of fundering aan de Veerweg

Janssen schrijft dat hij in 1845 bij de Veerweg een ‘vloer’ heeft gevonden bestaande uit veldkeien ingebed in ‘kalk en cement’.  Onder de vloer werden graven gevonden. Vanwege de vloer en de graven werd verondersteld dat het een kapel was. De 4 el brede vloer liep echter omhoog de helling op waardoor het waarschijnlijker is dat het een keienweg uit latere tijd is in plaats van een kapel.

Nog een kapel?

In het Utrechts Nieuwsblad van 13 maart 1938 wordt melding gemaakt van de vondst van graven en funderingen bestaande uit ‘leem en veldkeien’ bij de aanleg van de Westbergweg. De lemen vloer was bedekt met dakleien. Ook werden resten van een fundering gevonden van beton met veldkeien. Interessant utrechts nieuwsblad 11031938 p 13is dat er ook tufsteen en romeinse dakpannen werden gevonden evenals aardewerk uit de tiende tot twaalfde eeuw. Zover bekend zijn de vondsten niet bewaard gebleven. Janssen vond de resten bij de bouw van een arbeidershuisje aan de Veerweg dat 40 el ten westen van de Holleweg stond. Deze woning staat op historische kaarten  aangegeven net ten zuiden van de latere Westbergweg. Het is de vraag of we te maken hebben met een of twee ‘funderingen’. Het grafveld kan wel groter zijn geweest, maar dat geldt niet voor de ‘kapel’. Vooralsnog hebben we alleen op de Westberg bewijzen voor een kapel en daar, evenals onderaan de Westberg, voor begravingen. Het blijft dan ook de vraag wat men in 1938 precies heeft gevonden en wat de betekenis daarvan is.

Een hoopvolle toekomst voor een vergeten monument.

Op initiatief van de Werkgroep Archeologie Wageningen is onlangs de begroeiing van het monument gehaald. De kerkheuvel is daardoor weer beter herkenbaar. Binnenkort volgt een grondradar onderzoek. Hopelijk komen we dan weer een klein beetje meer te weten over de kapel. Gravend onderzoek is niet mogelijk aangezien het terrein een rijksmonument is. Het wordt immers niet bedreigd en daarom willen we het graag in de bodem behouden. Wel zou zeker moeten zijn dat de begravingen door de tand des tijds niet verloren gaan en hun informatiewaarde verliezen.


3 thoughts on “Het mysterie van de Westberg”

  1. Geachte heer Schut,

    In Uw geschiedenis van de Westberg schrijft U dat het kerkje op de Westberg is gebouwd in de tiende of elfde eeuw ‘ruim(?) nadat het vroegmiddeleeuwse grafveld aan de Diedenweg is verlaten’. Verwijst U hierbij naar het welbekende grafveld aan de Diedenweg/Geertjesweg of naar het door Vervloet in de Geschiedenis van Wageningen (p. 50-51) vermelde grafveld tussen Diedenweg/Englaan/Olivierlaan? Refererend naar de de archeologische waarde en verwachtingskaart beschrijft Vervloet dat dit grafveld op zijn vroegst omstreeks 70 n.Chr. van start ging en in de vroege middeleeuwen (in elk geval voor 1050) werd beëindigd.
    En is het eventueel bekend waarom L.J.F.Janssen in 1845 onderzoek deed naar het kerkje, was dit mogelijk op verzoek/suggestie van de baron van Lynden die het omringende gebied (incl. huidige Arboretum) in 1808 had gekocht?

    1. Geachte heer Wiersum
      Jelle Vervloet en ik hebben het beiden over hetzelfde vroegmiddeleeuwse grafveld. Het is gesitueerd in de noordoost hoek van de kruising Diedenweg / Geertjesweg. Jammer genoeg is de opgraving nooit door de onderzoekers uitgewerkt waardoor we in het ongewisse blijven over de exacte datering. In de publicaties over dit grafveld wordt echter uitgegaan van een begin in de Laat-Romeinse tijd (ca. de vierde eeuw) terwijl het doorloopt tot in ieder geval in de achtste eeuw. De negende eeuw is lastiger te herkennen/dateren omdat de oostwest graven geen bijgiften meer kenden als gevolg van de komst van het Christendom.
      De datering van de funderingen van het kerkje is gebaseerd op vergelijkbare vroege kerken en niet op basis van gedateerde vondsten. Er heeft jammer genoeg nooit professioneel onderzoek plaats gevonden. Het proefsleuvenonderzoek van de RCE buiten de kerk geeft geen houvast voor een datering van de kerk. Het kan daarbij niet worden uitgesloten dat er een houten voorganger (negende of tiende eeuw) is geweest maar concrete aanwijzingen hebben we niet door het ontbreken van recent onderzoek. Vandaar mijn aanduiding ‘ruim nadat’. Het is te speculatief om uit te gaan van directe continuïteit van de beide grafvelden die toch op verschillende locaties zijn gesitueerd. Het is natuurlijk niet uitgesloten dat hier wel sprake van is, maar daarvoor zou en het grafveld gepubliceerd moeten worden en de resten van het kerkje worden onderzocht.
      Aanleiding van het onderzoek door Janssen was een archeologische vondst aan de Veerweg. Bij die gelegenheid heeft hij ook onderzoek bij de kapel op de Westberg uitgevoerd. Hij had door zijn werk bij het Rijksmuseum contacten in de omgeving van Wageningen. Ik zou moeten nakijken of bekend is of dat baron van Lynden is geweest, maar dat is goed mogelijk.

      met vriendelijke groet

      Peter Schut

Leave a Reply to Freerk Wiersum Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.