Prehistorische grafmonumenten op historische kaarten

P. Schut (maart 2019)


Inleiding

Grafheuvels staan niet alleen in de huidige tijd in de belangstelling. Al in 1748 vermelde Willem Leenen deze monumenten op zijn bekende kaart van het Kroondomein. In de negentiende eeuw kreeg hij navolging op de landsdekkende zogenaamde Bonnekaarten. Ook particulieren, zoals de toenmalige burgemeester Nairac van Barneveld, raakten gefascineerd door deze duizenden jaren oude grafmonumenten en maakten kaarten waarop deze staan ingetekend. Op de kaarten staan veel grafheuvels vermeld waarvan er inmiddels wel een aantal zijn verdwenen. Met moderne middelen kunnen we via het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) op basis van gedetailleerd hoogte metingen onder andere de resterende grafheuvels herkennen.

Uitsnede van het AHN met de nog aanwezige grafheuvels geel gemarkeerd. (A = Zeven Bergjes; B = Bergsham; C = Gat van Zus (kuil geen grafheuvel)

Achttiende eeuwse monumenten

Op de kaart van Leenen (1748) zien we rond het Uddelermeer een aantal grafheuvels ingetekend. Hij schrijft daarbij dat het ‘monumenten’ zijn. In een artikel ‘250 jaar archeologische monumenten(zorg) op het Kroondomein’ heb ik hier al eens aandacht aan besteed (Vitruvius 2008, 1-3, p. 30-33). Hoewel het woord monumenten, in ieder geval al sinds de zeventiende eeuw werd gebruikt voor gebouwde monumenten, hunebedden en soms ook voor archeologische voorwerpen, is de vermelding van Leenen de eerste voor grafheuvels.

Piccardt beeldde in 1666 grafheuvels af met witte wieven die de prehistorische graven bewoonden.

Het feit dat grafheuvels op de kaart werden gezet, betekende aandacht en een zekere vorm van bescherming. In die zin was het een vroege vorm van monumentenzorg.

Het zijn niet alleen in hoogte en doorsnede verschillende heuveltjes. Het gaat vooral om de grote variatie in grafritueel en 5000 jaar geschiedenis die hieronder verborgen gaan. De geschiedenis van deze monumenten loopt zelf door tot de dag van vandaag. De sagen rond de grafheuvels tot en met de inspanningen om deze landmarks in het huidige landschap te behouden, maken dat wij er nog steeds een waarde aan toekennen. Doordat men duizenden jaren met een zeker respect met deze grafmonumenten is omgesprongen, sieren zij nog steeds het landschap. In sommige gevallen kunnen zij niet worden behouden en dan volgt een opgraving, waarbij de rijke geschiedenis van de grafheuvel zichtbaar wordt gemaakt.


Detail van de kaart uit 1850. Van zuid naar noord: 2 grafheuvels die in de jaren vijftig zijn afgegraven, De Zevenbergjes en de grafheuvels aan de Traa.


Op de kaart uit 1890 zijn zes grafheuvels te herkennen.

In 1909 maakt de cartograaf een vergissing. Alle heuvels worden aan de oostzijde van de Hunenweg ingetekend
De fout op de kaart uit 1909 is gemaakt, wordt in 1913 hersteld. Let wel op geen van deze kaarten staan zeven grafheuvels getekend.

Grafheuvels op topografische kaarten

Op bovenstaande kaarten is duidelijk te zien dat men steeds meer aandacht kreeg voor de individuele heuvels. Op de kaarten van na de oorlog zijn deze echter steeds moeilijker te onderscheiden of komen zelfs helemaal niet meer voor.

In de negentiende eeuw werden deze heuvels ‘onderzocht’, dat wil zeggen dat men op zoek ging naar het graf en daarbij de vondsten verzamelde. Zo is deze 4500 jaar oude hamerbijl afkomstig uit een van de Steentijd graven van de Zeven Bergjes.

Een 4500 jaar oude hamerbijl gevonden in een van de grafheuvels van de Zeven Bergjes (zie onderstaande passage van Nairac (Museum Nairac).


De Hunnenweg, verwijzing naar Huinen of naar de Hunnen

Een intrigerende vraag is overigens waar de naam de Hunnenweg vandaan komt. Het ligt voor de hand om te denken aan de buurtschap Huinen, maar deze ligt ca 4 kilometer naar het noordwesten. Wel wordt het dichterbij gelegen bosgebied ten noorden van de Harderwijker Karweg, waar overigens ook diverse grafheuvels te vinden zijn, het Huinerveld genoemd. Een andere optie zou kunnen zijn dat het te maken heeft met de grafheuvels langs deze weg, waarbij een verwijzing naar de Hunnen een rol heeft gespeeld. Denk bijvoorbeeld aan de Hunnenschans bij Uddel of de Hunnenborg in Overijssel. Hier betreft het echter middeleeuwse versterkingen en geen grafheuvels. Ook in Kootwijk zouden ‘hunebedden’ voorkomen. Uit onderzoek mijn eerdere onderzoek is echter gebleken dat het hier schaapschotten betrof (Vitrivius 2011 16, 18-22; 2012-20, 7).  De huidige Hu(n)nenweg werd pas rond 1900 aangelegd en komt pas sindsdien met deze naam op de kaarten voor. Daarvoor liep er wel een zandweg die globaal het huidige tracé volgde.

Behalve de weg ontstaan er voor het eerst nieuwe kavels op de heide die al eeuwen in eigendom was van het Maalschap. Vanaf 1900 gaat het snel. De Hunnenweg wordt recht getrokken en de verkaveling rukt op. Bovendien is duidelijk herkenbaar dat de heide zijn functie aan het verliezen is en het bos oprukt.

Kaartje van de grafheuvels bij de Zeven Bergjes met een beschrijving van de staat waar deze in verkeerden (Nairac 1881, met dank aan Museum Nairac).

Nairac schrijft over de Zeven Bergjes het volgende: ‘Het belangrijke onderzoek der Voorthuizer-doodenvelden was in 1870, dat der zoogenaamde “Zevenbergjes”. Zij liggen niet ver van de grenzen der maelenvelden van Nijkerk en Putten. Het zijn zeven, bijna aaneengeschakelde heuvels, strekkende van het oosten naar het westen, 1 á 3 M.hoog en 3 tot 7 M middellijn. Zij leverden aschlagen met brokjes houtskool en menigvuldige verbrande menschen-beenderen. In een der grafheuvels vonden wij een pardetand en een zeer goed behakten en geslepen silex-beitel: de overledene was dus met zijn paard en gereedschap verbrand en begraven.

De heer W. de Ridder, toen Student te Utrecht had mij eene vlieg afgevangen – nu hij is de eenige niet – en was gelukkiger; hij vond in een der andere grafheuvels twee urnen met voorwerpen van vuursteen; hij heeft mij het volgende verhaal der opgraving gedaan ; “De bovenste aardlaag van den grafheuvel was vermengd met verbrande beenderen, waarschijnlijk van schapen en runderen, daaronder eene laag houtskool. Op den begane grond vonden we een steenen hamer van dioriet en twee urnen van ongelijke grootte, beiden lichtrood met eenige versiering. De voorwerpen lagen in een driehoek. In de grootste urn bevond zich een silex-mesje en een klein vierkant stukje vuursteen, onderin beenderenmeel.

De prachtige hamer is aan onze gemeente-verzameling geschonken.”

De kaarten van burgemeeste Nairac

In 1881 maakte de in geschiedenis geïnteresseerde burgemeester Nairac samen met de gemeentebode Bouwheer enkele bijzondere kaarten. Op de eerste plaats bovenstaande schets van de Zeven Bergjes. Opmerkelijk is dat ter hoogte van de Zeven Bergjes op deze schets zeven grafheuvels zijn ingetekend en niet zes zoals op de eerder afgebeelde kaarten. De twee grafheuvels onderaan zijn in de jaren vijftig jammer genoeg afgegraven. Alleen een klokbeker is bewaard gebleven. Het gaat daarbij niet zomaar om een beker, maar om de mooiste klokbeker van ons land. Gekscherend, maar met een kern van waarheid, heb ik hem weleens de Nachtwacht van het laat neolithicum genoemd. Behalve de fraaie strak afgewerkte vorm en de zorgvuldig aangebrachte versiering valt vooral de symmetrie van deze versiering op. Op bijgaande foto is dit goed te zien, waarbij alles boven het centrum van de kruizen een exacte weerspiegeling is van de patronen onder deze denkbeeldige lijn.

Klokbeker gevonden aan de Hunnenweg (Museum Nairac)

Een ander interessant aspect van het kaartje is dat per grafheuvel wordt beschreven wat de staat van de heuvel is. Sommige zijn opgegraven en vertonen kuilen in het centrum die wijzen op schatgraverij, terwijl ook aangegeven is in welke scherven zijn gevonden. Het lijkt wel een inspectie uit de eenentwintigste eeuw door de Archeologische Monumentenwacht! Overigens komen de geschetste wegen niet geheel overeen met het negentiende eeuwse kaartbeeld, maar dat zal het gevolg zijn van het schetsmatige karakter van dit kaartje.

De kaart van Nairac uit met daarop de ligging van de grafheuvels (Museum Nairac)
Uitsnede uit bovenstaande kaart. Boven Wedichem zijn in rood de ‘germaanse grafheuvels vermeld.

De verdwenen grafheuvels van Wencum / Wedichem

Nairac heeft ook een kaart van heel Barneveld getekend waarop diverse grafheuvels zijn ingetekend. Sommige zijn al lang verdwenen, maar andere grafmonumenten (Zeven Bergjes, Bergsham etc.) zijn nog steeds aanwezig. Ook staan grafheuvels vermeld waarvan wij eigenlijk nog niets weten. Zijn het echt grafheuvels of is er misschien ook nog een andere verklaring voor?

Bijzonder is dat in 2003 bij een proefsleuvenonderzoek door RAAP in Harselaar, vermoedelijk de grafheuvels die Nairac vermeldt, zijn teruggevonden. De heuvels zelf zijn al lang geleden bij de ontginning van het gebied of bij de aanleg van de spoorlijn verdwenen. Het zijn slechts de greppels die rondom de grafheuvels die bewaard zijn gebleven. De graven zelf zijn tot op heden niet gevonden. De rechthoekige structuren (op de onderstaande afbeelding bruin aangegeven) tonen aan dat deze waarschijnlijk uit de late ijzertijd dateren. Nairac schrijft over deze heuvels in Een Oud Hoekje der Veluwe ‘In de nabijheid van dit oude Wiltforstergoed liggen 4 of 5 grafheuvels die Germaansche urnen bevatten, benevens asch‘. Blijkbaar zijn ook deze heuvels indertijd al ‘onderzocht’ anders kon Nairac niet weten dat er Germaansche urnen in zaten.

De kaart van RAAP met daarop in bruin aangegeven de greppels rond de graven.


Wegen en grafheuvels

Tegenwoordig kijken we meestal op de (digitale) kaart om de weg te vinden. De oudste kaarten van Barneveld (Passavant) werden in de zeventiende eeuw echter getekend om de zogenaamde tienden te kunnen innen. Gelukkig werden er ook wegen en erven ingetekend die voor ons een schat aan informatie betekenen. In latere tijd ging het om bezittingen (bijvoorbeeld kadastrale minuut 1832) of om de beschrijving van het landschap in al zijn facetten. Wat hebben wegen en grafheuvels nu met elkaar te maken? Hoewel de grafheuvels nu willekeurig in het landschap lijken te liggen was er waarschijnlijk wel, een nu niet meer direct herkenbare, systematiek. Er zijn redenen om aan te nemen dat deze graven deels langs ‘wegen’ werden aangelegd.

Natuurlijk mag een foto van de Zeven Bergjes niet ontbreken. Deze zijn dankzij Jaap Wisse weer ontdaan van de begroeiing.

We moeten bij het gebruik van het woord ‘wegen’ wel de kanttekening plaatsen dat het zandpaden of misschien liever gezegd routes waren die van boerderij naar boerderij liepen en essentieel waren voor de onderlinge contacten en een heel netwerk vormden. Men zal zich hoofdzakelijk lopend hebben verplaatst, maar men kende ook het wiel, dus karren kunnen ook gebruikt zijn. Nu is het in een dunbevolkt gebied handig om herkenningspunten te hebben. De grafheuvels zullen hierbij een rol hebben gespeeld. Misschien werden deze graven daarom wel langs de wegen aangelegd.  Voorouderverering speelt daarbij ongetwijfeld een rol. De kilometers lange grafheuvelweg van Epe – Vaassen is zo’n bekende route. Gezien de ligging kan ook de huidige Hunnenweg en in het verlengde daarvan de Hoge Boeschoterweg een dergelijke prehistorische route zijn geweest. In ieder geval bevinden zich op tenminste elf locaties langs deze veronderstelde weg een of meerdere grafheuvels (zie bovenstaande uitsnede van het AHN).

3 thoughts on “Prehistorische grafmonumenten op historische kaarten”

  1. Weer een mooi artikel Peter! Dank! Komende zaterdag toevallig een artikel over de kaarten van Passavant in de weekendbijlage van de Barneveldse Krant! ???

  2. Geachtenheer Schut,
    Wat een mooie website, met veel informatie. Ik ben bijzonder geïnteresseerd in het landgoed Boeschoten, vanwege genealogische redenen. Mijn verbinding met Boeschoten gaat terug tot minstens 1301, met Wolter van Boeschoten. Ik heb begrepen dat u ook contact had met mijn achterneef Menno Zandbergen. Hij heeft mij deze info gegeven, en ook uw website aangeraden. Interessant!
    Met vriendelijke groet,
    Helma Hartman
    Middeleeuws muzikant

    1. Beste Helma Hartman

      Fijn dat u mijn website interessant vindt. Boeschoten heeft een bijzondere geschiedenis. Ik hoop daar het komende jaar nog het een en ander over uit te zoeken.

      Met vriendelijke groet

      Peter Schut

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.